Биир дойдулаахтары көһөрүү Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа кыттыы
Арассыыйаҕа биир дойдулаахтары көһөрөр сыаллаах Судаарыстыбаннай бырагыраама үлэлиир. Бу бырагыраамаҕа сокуонунан тас дойдуларга олорор, куруук эбэтэр быстах кэмҥэ Арассыыйа Бэдэрээссийэтин сиригэр-уотугар олорор эбэтэр суһал хомуур бэрээдэгинэн кэлбит, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин сиригэр-уотугар тэскилээбит дьонунан билиниллибит эбэтэр быстах кэмҥэ Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр хорҕойор сир көҥүлүн ылбыт биир дойдулаахтарбыт кыттыыны ылаллар.
«Тас дойдуларга олорор биир дойдулаахтарбытыгар аналлаах Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Судаарыстыбаннай бэлиитикэтэ» 1999 сыл ыам ыйын 24 күнүнээҕи 99-ФЗ №-дээх Бэдэрээлинэй сокуон 1-гы ыстатыйатыгар олоҕуран, биир дойдулаахтарбытынан билиниллэллэр: биир судаарыстыбаҕа төрөөбүттэр, онно олорооччулар эбэтэр олоро сылдьыбыт дьон уонна тыллара, устуоруйалара, култуурунай нэһилиэстибэлэрэ, үгэстэрэ, абыычайдара, ону таһынан бу ыйыллыбыт дьон биир төрүттээх сыдьааннара.
Ыйыллыбыт сокуон балаһыанньатын быһыытынан биир дойдулаахтарбыт ахсааннарыгар киирсэллэр:
— Арассыыйа Бэдэрээссийэтин сириттэн-уотуттан куруук тас олорор Арассыыйа гражданнара.
— Арассыыйа Бэдэрээссийэтин тас өттүгэр олорор дьон, ону таһынан кинилэр сыдьааннара уонна, быраабыла быһыытынан, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин олохтоох норуоттарыгар киирсэр, ону таһынан Арассыыйа Бэдэрээссийэтин духуобунай, култуурунай уонна быраап өттүнэн сыһыаныгар көҥүл быһаарыныыны ылбыт, биир төрүттээх сыдьааннарынан Арассыыйа Бэдэрэссийэтигэр эрдэ олоро сылдьыбыт аймахтара, ол иһигэр:
— ССРС састаабыгар киирсэр судаарыстыбаларга олорор ССРС гражданствотын ыла сылдьыбыттар, ол судаарыстыбалар гражданстволарын ылбыттар эбэтэр гражданствоны ылбатахтар;
— Сөп түбэһэр гражданскай бас билиилээх уонна тас дойдулар гражданнара буолбут эбэтэр гражданстволара суох Арассыыйа судаарыстыбатыттан, Арассыыйа өрөспүүбүлүкэтиттэн, РСФСР, ССРС уонна Арассыыйа Бэдэрээссийэтиттэн атын дойдуга олохсуйбуттар (эмиграннар).
— Арассыыйа Бэдэрээссийэтин тас өттүгэр олорор Арассыыйа Бэдэрээссийэтин гражданиннара, гражданскай бас билии быһыытынан, биир дойдулаахтарбытынан буолаллар. Ону Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр гражданстволааҕын туоһулуур докумуоннара бигэргэтэр.
Онтон атын дьон биир дойдулаахтарбытынан ааҕыныахтарын сөп, өскөтүн тус санааларынан уопсастыбаннай эбэтэр профессиональнай үлэлээһин нуучча тылын, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин норуоттарын төрүт тылларын, Арассыыйа култууратын тас дойдуга сайыннарар, Арассыыйа Бэдэрээссийэтин кытта доҕордуу сыһыаны ыкса олохтуур, биир дойдулаахтарбыт уопсастыбаннай түмсүүлэрин өйүүр уонна биир дойдулаахтарбыт бырааптарын көмүскүүр эбэтэр Арассыыйа Бэдэрээссийэтин икки ардыгар духуобунай уонна култуурунай сибээһи олохтууругар атын көҥүл туоһулаах буоллаҕына.
Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа уон аҕыс cааһын толору туолбут, бэйэтэ дьарыктаах уонна Судаарыстыбаннай бырагыраама олохтообут ирдэбилигэр хапсар биир дойдулаахпыт кыттар.
Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр көһөн кэлэргэ көҥүллээх Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа кыттааччы дьиэ кэргэнин чилиэнигэр киирсэллэр: кэргэнэ; оҕолоро, ол иһигэр иитэ, эппиэкэҕэ көрө-харайа (попечительствоҕа) ылбыт оҕолоро; кыттааччы кэргэнин оҕолоро; кыттааччы уонна кини кэргэнин бииргэ төрөөбүттэрин оҕолоро, ол иһигэр иитэ, эппиэкэҕэ көрө-харайа (попечительствоҕа) ылбыт оҕолоро, эбэлэр, эһэлэр, сиэннэр. Дьиэ кэргэҥҥэ толору сааһын сиппит киһи баар буоллаҕына (кэргэниттэн ураты), Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа бэйэтэ кыттар кыахтаах.
Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа кыттыы туһунан быһаарыныыны биир дойдулаахпыт олорор миэстэтин, үлэтин уонна (эбэтэр) үөрэҕин уонна үлэлиир, үөрэнэр, айар-тутар, о.д.а. кыаҕын Арассыыйа Бэдэрээссийэтин сиригэр-уотугар олоххо киллэрэр кыахтааҕын өйдөөн-төйдөөн туран, баҕа өттүнэн быһаарынар. Биир дойдулаахпытыгар, Судаарыстыбаннай бырагыраама кыттыылааҕар, Арассыыйа Бэдэрээссийэтэ олохтообут биэс сыллаах туоһу докумуона (сибидиэтэлистибэтэ) бэриллэр. Туоһу сурук болдьоҕо бүттэҕинэ, биир дойдулаахпыт Судаарыстыбаннай бырагыраама кыттыылааҕа буолан бүтэр. Кыттааччы сибидиэтэлистибэтигэр ыйыллыбыт дьиэ кэргэнин чилиэннэрэ эмиэ кыттааччы дьиэ кэргэнин чилиэнэ диэн ааты сүкпэт буолаллар. Судаарыстыбаннай бырагыраама кыттыылааҕын сибидиэтэлистибэтэ кыттааччы, кини дьиэ кэргэнин бырааптарын уонна эбэһээтилистибэлэрин туоһулуур. Ону таһынан Арассыыйа Бэдэрээссийэтин уонна Арассыыйа Бэдэрээссийэтин субъектарын, көһөн кэлбит сириттэн тутулуктанан, гарантиялаах уонна социальнай өйөбүллээх буолалларын туоһулуур.
Биир дойдулаахтарбыт Судаарыстыбаннай бырагыраама иһинэн Арассыыйа Бэдэрээссийэтин сиригэр-уотугар олохсуйар, үлэлиир уонна (эбэтэр) үөрэнэр уонна үлэлиир, үөрэнэр, айар-тутар, о.д.а. кыахтарын арыйар сыалтан, бэйэтигэр сөптөөх сиргэ көһөр бырааптаах.
Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа сөп түбэһиннэрэн, биир дойдулаахтары Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр ылыы уонна олохтооһун көһөн кэлбит сирин сиһилии быһаарыылаах (Арассыыйа Бэдэрээссийэтин субъектара үлэнэн, дьиэнэн хааччыйар уонна социальнай өйөбүлү оҥорор кыахтарынан) региональнай бырагырааматыгар олоҕурар.
Көһөн кэлии сирэ-уота – Судаарыстыбаннай бырагыраама кыттыылааҕа көһөрүү бырайыагынан сыал-сорук оҥостон болҕомтоҕо ылбыт Арассыыйа Бэдэрээссийэтин субъегын сирэ-уота эбэтэр кини чааһа.
Судаарыстыбаннай бырагыраама кыттыылаахтарыгар уонна дьиэ кэргэннэрин чилиэннэригэр көһөн кэлиэхтэрин сөптөөх сир икки араҥата баар: кэскиллээх олохсуйар сир уонна онно хапсыбат сирдэр-уоттар.
Саха Өрөспүүбүлүкэтэ кэскиллээх сирдэрин-уоттарын ахсааннарыгар киирсэр. Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр стратегия өттүнэн улахан суолталаах сир буолар. Приоритетнай олохсуйар сирдэр испииһэктэрэ Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Бырабыыталыстыбатын ыам ыйын 27 күнүнээҕи 848 №-дээх Дьаһалыгар тахсыбыта. Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа кыттар Уһук Илин уонна Байкал регионнара приоритетнай олохсуйар сирдэр ахсааннарыгар киирсэллэр. Бу – Уһук Илин уон региона (Бурятия Өрөспүүбүлүкэтэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтэ, Забайкальскай кыраай, Камчатскай, Приморскай, Хабаровскай кыраайдар, Амур, Магадан уонна Сахалин уобаластара, Еврейскэй автономнай уобалас), Байкальскай регион биир субъега (Иркутскай уобалас).
Тас дойдуга гражданстволаах эбэтэр гражданствота суох Судаарыстыбаннай бырагыраама кыттыылааҕын уонна дьиэ кэргэнин чилиэннэрин бырааптара:
— Арассыыйа Бэдэрээссийэтин Бырабыыталыстыбата бигэргэппит квотата суох быстах кэмҥэ олорорго көҥүлүн уонна Арассыыйа Бэдэрээссийэтин гражданствотын, олохсуйуу көрүҥүн судургутуллубут көрүҥүнэн ылыы;
— патеннаммакка эрэ Арассыыйа Бэдэрээссийэтигэр үлэни олоххо киллэрии;
— Арассыыйа Бэдэрээссийэтин территориятыгар үлэлиирин иһин физическэй сирэй үлэ маҥнайгы күнүттэн үлэлиир үлэтин дохуотуттан чэпчэтиллибит ставканан уон үс быраһыаннаах нолуок төлүүр. Бу араҥаҕа киирсэр дьон олорор сирдэригэр бэлиэтэнэллэрин иһин судаарыстыбаннай пошлинаттан босхолоноллор.
— Судаарыстыбаннай бырагыраама кыттыылааҕын онтон атын судаарыстыбаннай гарантията, социальнай харысхал, үлэнэн хааччыйыы, бэйэтин уонна дьиэ кэргэнин чилиэннэрин дьиэнэн-уотунан хааччыйыы көһөн кэлбит сирин региональнай бырагырааматын усулуобуйатынан олохтонор.
— Арассыыйа Бэдэрээссийэтин субъектара Судаарыстыбаннай бырагыраама кыттыылааҕар уонна кини дьиэ кэргэнигэр дьиэ-уот ороскуотун субсидиятыгар кыттыыны ылыахтарын сөп.
Саха Өрөспүүбүлүкэтин тоҕус оройуона Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа кыттар:
— Алдан оройуона
— Аллайыаха оройуона
— Анабар оройуона
— Булун оройуона
— Ленскэй оройуон
— Миирнэй оройуона
— Нерюнгри оройуона
— Аллараа Халыма оройуона
— Усуйаана оройуона